Амир Хосроа Дехлеви (1253-1325)

Амир Хосроа Дехлеви (1253-1325) энэтхэгийн перс хэлт яруу найрагч. Тэрбээр их найрагч тедийгүй түүхч, хөгжимчин хүн байж. Хөгжмийн онолын судалгааны хэд хэдэн бүтээл туурвисан ажаа. Эцэг нь Дундад Азийн түрэг аймгаас гаралтай. Кешад (одоогийн Шахрисабз) аж терж байгаад монголчуудын довтолгооноос дайжин, умарт Энэтхэгт очиж Дели хотноо суурьшжээ,
Амир Хосров нэрээ нууцлан шүлэг эохиолоо. Делийн; Дехлеви гэсэн нэрээр бичдэг байжээ.Уран бүтээлийнх нь өв яндашгүй арвин бөгөөд 99 ном туурвисан гэж Абдурахман Жами тэмдэглэжээ. Тухайн үеийн уран зохиолын бүх төрлөөр туурвиж байжээ.
Амир Хосров "Хамсе" буюу "Таван найраглал" гэдэг гол бүтээлээ Азербайжаны их найрагч Ниэами Гаижавийн "Хамсе"-д хариу болгон туурвисан бөгөөд үүнд "Одод түгэхүй", "Ширин Хосров хоор, "Мажнун Лейли хоор", "Искандрийн толь", "Диваажингийн найман цэцэрлэг" хэмээх найраглалууд нь ордог байна.
Түүний зохиол өвөрмөц дүр, дүрслэл, цэцэн цэлмэг эүйрлэлээрээ онцлог байдаг. Алишер Навой түүнийг Хафиз, Жамииартай нэг зиндаанд тавьж, академич А. Е. Крымский, германы дорно дахиныг судлаач, эрдэмтэн Герман Эте, Чехийн эрдэмтэн Ян Рипка нар Хафизаас өмнех үеийн уянгын агуу их суут найрагч гэж үнэлжээ.
Амир Хосровын яруу найраг дэлхийн олон орны уншигчдын сэтгэл оюуныг соронзон гүүр мэт татсаар ирсэн, одоо ч татсаар байна, хойшид ч тийм байх болно.


Рубай .

Саран гэрэлт царай чинь нүдний өмнө ургаастай
Сайхан төрсөн төрх чинь санааны мухарт хадаастай
Хонгор чамгүй бол би хорвоод амьдраад юу хийнэ
Хоног өдөр төөрүүлж дэмий гэлдрээд бас яана
**-
Хүсвэл чи намайг тамд хагацааж гэсгээ
Хүсвэл чи намайг диваажинд учруулж өршөө
Эзэн нь боолоо яадаг л билээ дээ
Эгээ л чи намайг тэгж соёрхоо
**-
Нэгэн нас, нэгэн биеэрээ чинийх болбол надад жаргал!
Нэгэн бол өлмийд тань сөгдөж үнсэн товрог болбол надад зол!
Ирэх буцахын хорвоод менхрөх нь үгүй.заяа
Энэхэн зуурт чамайг хайрлах нь над гавъяа
**-
Гал улаан цэцэгс нугыг бүрхэн дэлгэрчээ
Гарцаагүй, тэдэнд цусанд хутгалдсан туг санжээ
Үрэгдэгсдийн зүрх газар хаван өндийж
Үлдэгсдийн өөдөөс дөл дүрэлзсэн нь тэр санжээ.
**-
Алт мөнгөний шунал аюулхай цээжинд минь буцлаагүй ээ
Авах идэхийн дон ахуй биөд минь шүглээгүй ээ
Орох орон, үмх талх, балга устай л бол
Ондоо юм надад хэрэггүй ээ, тэнгэр минь!
**-
Угаасаа бид чинь усан амьсгал, хумхын тоос буюу
Урваж хөрвөөд ч нэмэргүй ээ, үхэл гэдэг жам буюу
Тоосноос бүрэлдсэн бид тоосондоо эргэж бүрлэюү
Тоосон товрог болж,
Тэнгэртээ халин нисьюү.
**-
Эзэрхий харгис зан эзнээ ямагт отно
Элдэв зүйлийн гомдол зүүний үзүур шиг шивнэ.
Бусдыг дүүжилсэн хүн өөртөө олс зэхнэ
Бугуйл цалмын гогцооноос хэзээ ч үл мултарна.
*-
Газарт нулимс дуслахад гал улаан сарнай дэлгэрэх юм
Цээжинд гунил төрөхед чанга хөгжим хардаж жингэнэх юм
Чин үнэнийг асуухад чи намайг ойлгоно уу, үгүй юу?
Цээжинд тань зүрх цохилно уу, чулуу бөглөнө үү?
**-
Нүглийн хүсэл тачаалаа хүүхэн хонгоруудаас нууж
"Нүдээ сайн ань, нүдээ сайн ань!" гэлцэх юм
Тэнгэрийн наран шиг чинийхээ гэрэлд
Тэртэй тэргүй гялбасан нүдийг аниад яахийм
**-
Зүүд нойрон дунд хонгор чи минь хүрч ирлээ.
Зүрхэнд гэгээ татуулсаар саран шиг туяарч ирлээ
Уруулын чинь балыг шимж нэгэнтээ озсоноос хойш
Улаан зээрд болж одоо болтол хөв хөлчүү
**-
Хашгирч зарлаагүй ч гэсэн чиний буруу „
Хамаг нууц задарсан нь чиний буруу
Зүрхний галыг чи нүдээрээ ноцоогоогүйсэн бол
Зүгээр байсан би яалаа гэж хэлээрээ хөгжөөхөв
**-
Хонгор чи минь намайг хэдий болтол зовоох бол?
Хоёргүй дурласан зүрхийг минь хэдий болтол зүсэх бол?
Уй гунйг, нулимсанд живсэн би бээр
Удаан тарчлах болов уу, чи хэлээч
**-
Үүрд би чиний бие сэтгэлийн боол байлаа л
Үлэмжийн энэ хорвоод чамгүйгээр амьдарч явлаа л
Дэргэдээ аваад суугаагүй ч гэсэн би чинийх байлаа л
Дэвэргэсэн сэтгэлдээ шатаж, утаа шиг замхарлаа л
**-
Сэтгэлдээ би үнэнч журмын үрийг ургуулсан болох нь тэр
Сэргэлэн чамдаа ухаан санаа, урсах цаг хугацаагаа өгсөн болох нь тэр
"Хонгор минь чи одоо хэнийг нөхрөө гэнэм" гэж асуу
Хөрстийн диваажинд ганц нөхөр минь бий болох нь тэр
**-
Энхрий янагийнхаа гэрийн гадуур гарахдаа эртний явдлаа нэг дурсав
Ирж буцах нь яасан ч хурдан хорвоов, эргэлтгүй одсон байх юм
Хоёр нүднээс нулимс биш, цус асгарахуй
Хойно хойноосоо цуварсан сарнай болж гэрэлтвэй.
**
Чи намайг мянгантаа зовоо, би тэвчинэ
Чин хайраар мянгантаа энхрийл, би хайрлана "
Урьхан хонгор чамайгаа л харж явах минь
Ухаан санаагаа чинийхээ төлөө золих минь
**-
Ой ухаан, амар амгаланг минь хагацал надаас хулууллаа
Огоот заяа золгүйг минь зүхэж сүнс минь надаас зайллаа
Хайртынх минь гээд очих айлгүй би золбин нохой шиг боллоо
Харах нүдний минь чимэг үгүй болохоор өдөр шөнийг ч ялгахаа байлаа.
**-
Туйлын зорилгодоо хүрч, амьдралын сайхныг амссангүй
Тун ч ахархан насандаа, амьдын төдий гэлдэрнэм, 6и
Туулсан зовлон, тээсэн гунигаа сэргээн санахдаа
Туж л доголон нулимстай сажлах юм даа, би
**-
Сархдад би амьдрал шигээ дуртай
Сайхан хүүхэнд сархад хүртсэн шиг согтох бас дуртай
Үхсэн хойно чандраар минь гүц хийвэл
Үнэндээ сав, сархад хоөулаа алдаршиг.
**-
Халуун элгэнд хутга шааж, шарханд давс цацах мэт
Хардах сэтгэлийн цааз гэдэг яасан хатуу вэ
Эрс, эмсийн сэтгэлийг тарчилган тарчилган зовоож
Элгийг нь эмтэлж, зүрхийг зүсэж чи нэгэнт дасчээ.
**-
Одон тунгалаг мэлмий, жимсэн уруулыг чинь санамагц
Ойр тойрон цэцэрлэгт мэлрэг гэнэт анхилах юм
Яагаад ч бидэн хоёр ахиад уулзахгүй гэвч
Явуу алаг нүд чинь цэцгийн туурцгаас тормойх юм.

Газели -

Хувь зохиолын эрхээр зовлонд хатах учрал тохиож
Хорвоод мэндлэхдээ л би чамд дурласаар иржээ
Золгох гэрэлт агшныг эрэн бэдрэн явахдаа ч
Зоргоор ундрах бахархлаа хормын төдий ч дундлаагүй
Гэсгээх тэнгэрийг мартаж, сэтгэл зүрхээ илчлэн
Гивлүүр юүгээ чи, хуу татаж хая
Дэндүү бүрэг загналгүй, нүүрээ ил гараад
Дэвэрч хөөрсөн намайг диваажинд очуулж жаргаа
Хайр гэрэлтсэн харцаар халиаж намайг үзэхгүй бол
Харанхуй там болгочихоод орчлонг би орхино
За болъё, сэтгэл юүгээ би одоо хэнд ч өгөхгүй ээ
Зүрхний зарлигаа дагаж элсэн цөлөөр тэнүүчилнэ
"Аяа, хайрт минь тэгж болохгүй аврал чинь энд байна" гэхийг
Амир Хосров хоер чихээрээ сонсов оо. Ил товчоо сонин